-ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹੋਏ ਫ਼ੌਜੀ ਹਮਲੇ ਸਮੇਂ ਬੀ.ਬੀ.ਸੀ. ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੱਤਰਕਾਰ ‘ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ’

-ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੱਲੋਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨਾ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁਝ ਹਾਸਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ : ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਿਸੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾ ਤੇ ਨਿੱਜੀ ਤੌਰ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਤੱਥਾਂ ਅਧਾਰਿਤ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਉੱਤੇ ਪੱਖਪਾਤੀ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਨਾ ਲੱਗ ਸਕੇ। ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਪੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਹਾਸਲ ਕੀਤੀ। ਬੜੇ ਹੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮਸਲਿਆਂ ਤੇ ਬੇਬਾਕ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕੀਤੀ। 1984 ਦਾ ਸਮਾਂ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸੰਕਟ ਭਰਿਆ ਸੀ, ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਸਬੰਧੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰਨਾ ਕਿਸੇ ਆਮ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਵਸ ਦੀ ਗੱਲ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਕਈ ਪੱਤਰਕਾਰ ਤਾਂ ਗਰਮੀ ਗਰਮੀ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਕੋਲ। ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੀ ਨਿਰਪੱਖ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਵੀ ਇਕ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਹੈ, ਅੱਜ ਆਪਾਂ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਦੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ‘ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ’ ਦੀ ਗੱਲ ਕਰਾਂਗੇ। ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ! ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਨਾਮ ਹੈ, ਅਜੋਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸ਼ਾਇਦ ਹੀ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹੋਣ, 1984 ਵਿਚ ਮੇਰਾ ਵਿਆਹ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਵਿਆਹ ਵੀ ਬੜੇ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਦੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਹਦਾਇਤਾਂ ਸਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੀ ਬਰਾਤ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੁਤਾਬਿਕ ਹੀ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ, ਖਾੜਕੂਆਂ ਵੱਲੋਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਬੜਾ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ, ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਖ਼ਰਚੇ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ। ਉਹ ਬੜਾ ਹੀ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਕੰਮ ਸੀ, ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਖਾੜਕੂਆਂ ਨੂੰ ਬਦਨਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਬੜੀਆਂ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਇਹ ਗੱਲ ਕਦੇ ਫੇਰ ਕਰਾਂਗੇ ਪਰ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਲਈ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। -ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਦਾ ਮੁੱਢ- ਜਦੋਂ ਦੇਸ਼ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖ ਵੱਖ ਅਜ਼ਾਦੀ ਘੁਲਾਟੀਏ ਲੜਾਈ ਲੜ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਹੀ 4 ਦਸੰਬਰ 1943 ਵਿਚ ਜਨਮੇ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੇ ਸਿਰਫ਼ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਹੀ ਕੀਤੀ। ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਬੋਰਡਿੰਗ ਸਕੂਲ ਦਿਲੀ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ, ਫੇਰ ਦੇਹਰਾਦੂਨ ਵਿਚ ਸੈਂਟ ਜੋਸਫ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਪਾ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। 1959 ਵਿਚ ਬੀਏ ਦੀ ਪੜਾਈ ਦਿਲੀ ਤੋਂ ਕੀਤੀ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਐੱਮ ਏ ਹਿਸਟਰੀ ਵਿਚ ਵੀ ਦਿਲੀ ਤੋਂ ਹੀ ਕੀਤੀ। -ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ- ਲਿਖਣ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਸ਼ੌਕ ਸ਼ਾਇਦ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਹੀ ਖੇਤਰ ਚੁਣਿਆ। 1963 ਵਿਚ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੇ ਨੌਜਵਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਵਜੋਂ ‘ਸਟੇਟਸਮੈਨ’ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਬੜੀ ਗੱਲ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਹੀ ਮੁਖੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸਨ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਨਿਹਾਲ ਸਿੰਘ ਤੇ ਮਲਹੋਤਰਾ ਵਰਗੇ ਸਟੇਟਸਮੈਨ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸੀ। -ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਆਏ 1965 ਵਿਚ- ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੌਜਵਾਨ ਸਨ ਤੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਸਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਜੋਖ਼ਮ ਭਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵੱਲ ਜਾਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ। 1965 ਦੀ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਜੰਗ ਲੱਗ ਗਈ ਸੀ, ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੂੰ ਸਟੇਟਸਮੈਨ ਨੇ ਇਸ ਲੜਾਈ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਭਾਰਤ ਪਾਕਿ ਦੀ ਲੜਾਈ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕੀਤੀ। ਬਾਰਡਰ ਤੇ ਵੀ ਫ਼ੌਜ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਜੋ ਮਨ ਵਿਚ ਜਜ਼ਬਾ ਸੀ ਉਹ ਕਿਤੇ ਵੀ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵੀ ਦੇਖਿਆ, ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ, ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਬਹੁਤ ਕਾਬਲ ਫ਼ੌਜੀ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ, ਅੱਜ ਦੇ ਆਰਮੀ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਕਾਬਲ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਕਮਾਂਡਰ ਇਨ ਚੀਫ਼ ਜਨਰਲ ਜੇ ਐਨ ਚੌਧਰੀ ਸਨ ਜੋ ਬੰਗਾਲੀ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਕਾਬਲ ਅਫ਼ਸਰ ਸੀ ਜਨਰਲ ਹਰਬਖ਼ਸ਼ ਸਿੰਘ’ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੇ 1970 ਵਿਚ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਜੁਆਇਨ ਕਰ ਲਿਆ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਇਥੋਪੀਆ ਦਾ ਖੇਤਰ ‌ਮਿਲਿਆ, ਉਸ ਵੇਲੇ ਜੈਕਬ ਹੋਰੀਂ ਸਟਰਿੰਗਰ ਹੀ ਸਨ। ਖ਼ੋਜੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਦੇ ਇੱਥੇ ਵੀ ਝੰਡੇ ਗੱਡੇ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਿਡਲ ਈਸਟ ਵਿਚ ਚਲੇ ਗਏ। 1973 ਵਿਚ ਜੈਕਬ ਹੋਰੀਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਤੇ ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ। ਇੱਥੇ ਸੀਨੀਅਰ ਜਰਨਲਿਸਟ ‘ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ’ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਸਨ। ਵਿਦੇਸ਼ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ। ਬੀ ਬੀ ਸੀ ਵਿਚ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੇ 2000 ਤੱਕ ਕੰਮ ਕੀਤਾ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕੀਤੀ। -ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ- ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਤੇ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਦੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੇ ਅਟੈਕ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ‘Amritsar : Mrs Gandhi's Last Battle’ ਲਿਖੀ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਭਰਪੂਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਪਰ ਮੈਂ ਜੋ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਉਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੀ ਇੱਥੇ ਦੇਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਸ਼ ਕਰਾਂਗਾ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਦੀ ਦੋਸਤੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਸਾਂਝ ਪਾਵਾਂਗੇ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਬੈਠਣਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਉਪਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਉਂਜ ਸ਼੍ਰੋਮਣੀ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿਚ ਬੈਠਦੇ ਸਨ। ਜਥੇਦਾਰ ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤੀਆਂ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ਪਰ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਦੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨਾਲ ਅਕਸਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਤੇ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਸਨ , ਕੋਈ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ,ਸ਼ਰਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਪ੍ਰਤੀ ਮਾਰਕ ਟੱਲੀ ਤੇ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ। ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਉਂਦੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਮਹਿਤਾ ਚੌਂਕ ਤੋਂ 19 ਜੁਲਾਈ 1982 ਨੂੰ ਸੰਤ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਕੱਤਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਸ. ਸਿੱਧੂ। ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਲਈ ਸ. ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਹਾ। ਉਸ ਨੇ ਝੱਟ ਹਾਮੀ ਭਰ ਦਿੱਤੀ। ਉਸ ਵੇਲੇ ਸੰਤ ਹੋਰੀਂ ਲੰਗਰ ਹਾਲ ਤੇ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਜੈਕਬ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸਿੱਧੂ ਨੇ ਹੀ ਸੰਤ ਜੀ ਨਾਲ ਕਰਵਾਈ। ਮੈਂ ਇਕ ਗੱਲ ਬੜੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੇਖੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਹੋਰੀਂ ਗੱਲ ਸੁਣਾ ਰਹੇ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੋਖੀ ਸ਼ਰਧਾ ਸੀ। ਉਹ ਸੰਤ ਹੋਰਾਂ ਨੂੰ ‘ਸੰਤ ਜੀ’ ਤੋਂ ‌ਬਿਨਾਂ ਸੰਬੋਧਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮੁਲਾਕਾਤ ਸੰਤ ਜੀ ਨਾ ਹੋਈ ਤਾਂ ਸੰਤ ਜੀ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਬੜੀਆਂ ਖੁੱਲ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕੀਤੀਆਂ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਮੈਂ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਆਉਣਾ ਤਾਂ ਸੰਤ ਜੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਣਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਬੁਲਾ ਲਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜਾਂ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਚਲੇ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਾਂ। ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਂਜ ਤਾਂ ਬੜਾ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਸੰਤ ਜੀ ਬਾਰੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵੱਡੇ ਨਾਮ ਹਨ ਸ਼ੇਖਰ ਗੁਪਤਾ, ਐਮਜੇ ਅਕਬਰ, ਤਬਲੀਨ ਸਿੰਘ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ,ਪਰ ਉਹ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਮੈਨੂੰ ਕਹਿ ਰਹੇ ਸੀ ਕਿ ‘ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਸੀਂ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਤੱਕ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਮਿਲਿਆ? ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਅਜ਼ਾਦ ਸਟੇਟ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ।’ ਅਜ਼ਾਦ ਸਟੇਟ ਦੀ ਮੰਗ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਤ ਜੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਕਈ ਸਾਰੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਕਾਂਗਰਸ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਭੇਜੇ ਗਏ ਸਨ। ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਹੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਲੱਗਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੱਲ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਇਹ ਸਪਸ਼ਟ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਿਆਸੀ ਪਾਰਟੀ ਨੇ ਭੇਜੇ ਹਨ, ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭੇਜੇ ਹਨ। ਪਰ ਮੈਂ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀ ਲੇਖਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਝੁਠਲਾ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਕਿ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ ਹੀ ਲਿਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ।’ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂ ਵਾਲੇ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰ ਨਹੀਂ ਸਨ, ਉਹ ਤਾਂ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ, ਉਹ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਤੇ ਗੁਰਬਾਣੀ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਹੀ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਿਆਸੀ ਲੀਡਰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ, ਗੁਰਚਰਨ ਸਿੰਘ ਟੌਹੜਾ ਵਰਗੇ ਲੀਡਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।’ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਸੰਤ ਜੀ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਕਹਿਣਾ ਬਿਲਕੁਲ ਗ਼ਲਤ ਹੈ, ਉਹ ਅੱਤਵਾਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਸਨ ਉਹ ਤਾਂ ਇਕ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰੇ ਕਿਰਦਾਰ ਦੇ ‘ਸੰਤ’ ਸਨ। ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਡਰ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ ਸੀ, ਅਸੀਂ ਰਿਪੋਰਟਿੰਗ ਕਰਦੇ ਸਾਂ, ਬੜੇ ਸਵਾਲ ਕਰਦੇ ਸੀ, ਸਾਡੇ ਸਵਾਲਾਂ ਦੇ ਜਵਾਬ ਉਹ ਖੁੱਲ ਕੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ ਕਦੇ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹੈ।’

ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਕਦੇ ਵੀ ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ਮੀਟਿੰਗ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਪਰ ਕੁਝ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੀ‌‌ਟਿੰਗ ਗਿਆਨੀ ਜੈਲ ਸਿੰਘ (ਤਤਕਾਲੀ ਰਾਸਟਰਪਤੀ) ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ। ਪਰ ਹਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨਾਲ ਮੀ‌ਟਿੰਗ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਅਕਾਲੀ ਦਲ ਦੇ ਲੀਡਰ ਸਨ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨਹੀਂ ਦਿਵਾ ਸਕੇ। ’ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ’ਤੇ ਅਟੈਕ ਕਰਨਾ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗ਼ਲਤੀ ਸੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਹਾਸਲ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਪਰ ਨੁਕਸਾਨ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ, ਨੁਕਸਾਨ ਦੇਸ ਦਾ ਵੀ ਵੱਡਾ ਹੋਇਆ ਤੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਵੀ ਮਾਰੀ ਗਈ’ ਇਸ ਸਬੰਧ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਹੋਰ ਵੀ ਢੁਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਰਾਅ ਵਰਗੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਨੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਕੋਲ ਇਕ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਰੱਖਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚੋਂ ਅਗਵਾ ਕਰਨਗੇ। ਬੀਬੀ ਸੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਖੋਜ ਭਰਪੂਰ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਲਿਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੰਸਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ 'ਤੇ ਹੋਈ ਚਰਚਾ 'ਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ 'ਇੰਡੀਆ ਟੁਡੇ' ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਪੱਤਰਕਾਰ ਸੰਦੀਪ ਉਨੀਥਨ ਨੇ ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਦੇ 31 ਜਨਵਰੀ, 2014 ਦੇ ਅੰਕ ਵਿੱਚ 'ਸਨੈਚ ਐਂਡ ਗਰੈਬ' ਸਿਰਲੇਖ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲੇਖ ਲਿਖਿਆ ਸੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਖ਼ੁਫ਼ੀਆ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ 'ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਨਡਾਊਨ' ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ। ''ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਕਿ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਟਿਕਾਣੇ ਤੋਂ ਫੜ ਕੇ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਜ਼ਰੀਏ ਬਾਹਰ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਏ।” “ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਸੀਨੀਅਰ ਸਲਾਹਕਾਰ ਰਾਮਨਾਥ ਕਾਵ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ 1 ਅਕਬਰ ਰੋਡ ਨਿਵਾਸ 'ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਅਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।'' ਰਾਅ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੱਤਰ ਦੇ ਅਹੁਦੇ 'ਤੇ ਕੰਮ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਅਤੇ ਮਰਹੂਮ ਵਿਦੇਸ਼ ਮੰਤਰੀ ਸਵਰਣ ਸਿੰਘ ਦੇ ਜੁਆਈ ਜੀ. ਬੀ. ਐੱਸ. ਸਿੱਧੂ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ਹਾਲ ਹੀ ਵਿੱਚ 'ਦਿ ਖ਼ਾਲਿਸਤਾਨ ਕਾਂਸਪਿਰੇਸੀ' ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ ਯੋਜਨਾ 'ਤੇ ਹੋਰ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਈ ਹੈ। ਜੀਬੀਐੱਸ ਸਿੱਧੂ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ''ਨਾਗਰਾਨੀ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਦਸੰਬਰ, 1983 ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਵ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਫ਼ਤਰ ਵਿੱਚ ਬੁਲਾ ਕੇ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਕਰਨ ਲਈ ਐੱਸਐੱਫਐੱਫ ਦੇ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੌਂਪੀ ਸੀ। ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਅਗਵਾ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੰਗਰ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।'' ''ਇਸ ਲਈ ਦੋ ਐੱਮਆਈ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾਂ ਅਤੇ ਕੁਝ ਬੁਲਿਟਪਰੂਫ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਨਾਲ ਦੀ ਸੜਕ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਨਾਗਰਾਨੀ ਨੇ ਸੀਆਰਪੀਐੱਫ ਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਖੇਤਰ ਦਾ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਘੇਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਸੀ।'' ਨਾਗਰਾਨੀ ਨੇ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ਕਿ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਤੁਰੰਤ ਪਹਿਲਾਂ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਸੀਆਰਪੀਐੱਫ ਦੇ ਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਘੇਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੱਕ ਆਮ ਲੋਕ ਕੈਂਪਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਜਾ ਸਕਣ। ਐੱਸਐੱਫਐੱਫ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੇਠਾਂ ਉੱਡਦੇ ਹੋਏ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾਂ ਤੋਂ ਰੱਸਿਆਂ ਜ਼ਰੀਏ ਉਸ ਸਥਾਨ 'ਤੇ ਉਤਾਰਿਆ ਜਾਣਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਆਪਣਾ ਭਾਸ਼ਣ ਦਿੰਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਮਾਂ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਦੋਂ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਭਾਸ਼ਣ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹੋਣ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਸਪਾਸ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਵਸਥਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਢਿੱਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ। ਯੋਜਨਾ ਸੀ ਕਿ ਕੁਝ ਕਮਾਂਡੋ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਦੌੜਨਗੇ ਅਤੇ ਕੁਝ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਕਰਨਗੇ। ਅਜਿਹਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਦੇ ਗਾਰਡ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚਲਾਉਣ ਲੱਗਣਗੇ। ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਸੰਭਾਵਿਤ ਤੌਰ 'ਤੇ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਗੋਲੀਆਂ ਚੱਲਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਐੱਸਐੱਫਐੱਫ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਦਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆਂ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਲ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕੰਪਲੈਕਸ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਰਹਿੰਦਾ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਦਲ ਲੰਗਰ ਕੰਪਲੈਕਸ ਅਤੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਨਿਵਾਸ ਵਿਚਕਾਰ ਸੜਕ 'ਤੇ ਬੁਲਿਟਪਰੂਫ ਵਾਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਰਹਿੰਦਾ। ਉਸ ਬ੍ਰੀਫਿੰਗ ਦਾ ਬਿਉਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਨਾਗਰਾਨੀ ਨੇ ਜੀਬੀਐੱਸ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਭ ਕੁਝ ਸੁਣ ਲੈਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਪਹਿਲਾ ਸਵਾਲ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ? ਨਾਗਰਾਨੀ ਨੇ ਜਵਾਬ ਦਿੱਤਾ, ''ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੋਵੇਂ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਗੁਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ। ਕੁੱਲ ਭੇਜੇ ਗਏ ਕਮਾਂਡੋਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ 20 ਫ਼ੀਸਦੀ ਮਾਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ।'' ਨਾਗਰਾਨੀ ਨੇ ਸਿੱਧੂ ਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਅਗਲਾ ਸਵਾਲ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਮੁਹਿੰਮ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਨਾਗਰਾਨੀ ਕੋਲ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਇਹ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਵਿਸਾਖੀ ਦੇ ਆਸ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਨਾਗਰਾਨੀ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਗਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿਣਗੇ। ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀਹ ਫ਼ੀਸਦੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 'ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਨਡਾਊਨ' ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਸਨਡਾਊਨ ਤਾਂ ਰੱਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ ਬਾਅਦ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਬਲੂਸਟਾਰ ਨੂੰ ਅੰਜਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਮ ਲੋਕ ਅਤੇ ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ।(ਬੀਬੀ ਸੀ) ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸੰਤ ਜੀ ਇੰਨੇ ਵੱਡੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰਕੇ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਵੀ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਖੱਟਿਆ ਪਰ ਦੁੱਖ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਮਾਰਸ਼ਲ ਕੌਮ ਹੈ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ‌ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ਤੇ ਇਕ ਵੀ ਲੜਾਈ ਨਹੀਂ ਹਾਰੀ, ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੁਰਾਨੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੁਗ਼ਲ ਹਾਕਮਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਪੰਗਾ ਲਿਆ ਪਰ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀ। ਅਫ਼ਗ਼ਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਹੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਸਿੱਕੇ ਜਿੱਤੇ। ਭਾਰਤ ਦੀ ਹਰ ਇਕ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਜਮੈਂਟ ਨੇ ਅੱਗੇ ਹੋ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ। ਦੇਸ਼ ਦੀ ਹਰ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਪਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦਿੱਤਾ। ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਵਰਨ ਮੰਦਰ ਤੇ ਹੀ ਅਟੈਕ ਕਰਕੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰ ਦਿੱਤੇ, ਕਿੰਨੇ ਸ਼ਰਮ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ।’ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸੰਤ ਜੀ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਇੱਥੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੋਕ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਕਰਦੇ ਹਨ? ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਤਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕੈਨੇਡਾ, ਅਮਰੀਕਾ ਤੇ ਹੋਰ ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਲਕਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖ, ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਕੌਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ’ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ‘ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਹੋਰ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਚੰਗੇ ਲੀਡਰ ਸਨ, ਜੇਕਰ ਅੱਜ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਤਾਂ ਉਹ ਹੀ ਅੱਜ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਹੁੰਦੇ, ਪਰ ਦੂਜੇ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਕਿ ਸੰਤ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਇੱਥੇ ਲੀਡਰੀ ਕਰੇ ਤਾਂ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ। ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਤੇ ਰਾਜੀਵ ਸਮਝੌਤਾ ਜੇਕਰ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਕੁਝ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਹੋ ਜਾਣਾ ਸੀ ਪਰ ਕੁਝ ਅਕਾਲੀ ਲੀਡਰ ਇਹ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸੀ’ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਜਦੋਂ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਦਾ ਕਤਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਦਿਲੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੋਰ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲੇਆਮ ਹੋਇਆ, ਜੇਕਰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਇਹ ਕਤਲੇਆਮ ਰੋਕ ਲੈਂਦੇ ਤਾਂ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਬਣ ਜਾਣੀ ਸੀ ਪਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰਿਆ ਹੀ ਗਿਆ, ਸਿੱਖਾਂ ਨਾਲ ਗ਼ਲਤ ਹੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਖ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵੀ ਬੇਗਾਨਗੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ’ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ‘ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਮਿਲਣਾ, ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮਸਲਾ, ਪੰਜਾਬੀ ਬੋਲਦੇ ਇਲਾਕੇ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸਾਰੇ ਮੁੱਦੇ ਕਦੇ ਹੱਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਲੀਡਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਕਿ ਇਹ ਮੁੱਦੇ ਹੱਲ ਹੋਣ’ ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਇਕ ਬਹੁਤ ਸਿਆਣੇ ਤੇ ਸੂਝਵਾਨ ਪੱਤਰਕਾਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਦਰਦ ਦੇਖਿਆ, ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੱਤਰਕਾਰੀ ਕੀਤੀ ਤੇ ਅੱਜ ਵੀ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰਗਰਮ ਹਨ, ਉਹ ਪੂਰੇ ਹੌਸਲੇ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਬੇਬਾਕ ਤੇ ਨਿਧੜਕ ਸਿਰੜੀ ਪੱਤਰਕਾਰ ਬਾਰੇ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਏਨਾ ਹੀ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਨਾ ਜੀ। ਬਾਕੀ ਛਪ ਰਹੀ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ, ਸਤੀਸ਼ ਜੈਕਬ ਦੀ ਲੰਬੀ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਭਰੀ ਉਮਰ ਦੀ ਕਾਮਨਾ ਕਰਦਾ ਹਾਂ.. ਆਮੀਨ! ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਅਕੀਦਾ 8146001100

ਉਘੇ ਲੇਖਕ ਖੁਸ਼ਵੰਤ ਸਿੰਘ ਨਾਲ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ

ਸੰਤ ਹਰਚੰਦ ਸਿੰਘ ਲੌਂਗੋਵਾਲ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀ ਦਰਬਾਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੇ ਸੰਤ ਜਰਨੈਲ ਸਿੰਘ ਭਿੰਡਰਾਂਵਾਲੇ ਫੋਟੋਆਂ ਬੀਬੀਸੀ ਤੋਂ ਧੰਨਵਾਦ ਸਾਹਿਤ