ਨਵਾਬ ਸੈਫੂਦੀਨ ਨਾਲ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮਿਲੇ ਸਨ ਗੁਰੂ ਤੇਗਬਹਾਦਰ ਸਾਹਿਬ ਨੂੰ

ਇਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਬਣੇ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਲੇ ਦੀ ਅਨੋਖੀ ਜਾਣਕਾਰੀ
ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਅਕੀਦਾ

ਪਟਿਆਲਾ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤ ਵਿੱਚ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਪੂਰਵਜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਕਲਮੰਦ ਸਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਘੁੰਮਣ-ਘੇਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਮੋੜਦਾਰ ਰਸਤੇ, ਛੋਟੀ ਇੱਟ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਦੀਵਾਰਾਂ ਆਦਿ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਹਿਮ ਕਾਰਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰ ਕੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਸਮਝ ਨੂੰ ਸਿਜਦਾ ਕਰਨਾ ਬਣਦਾ ਹੈ।
ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਵਾਬ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਮਹਿਮੂਦ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਸੈਫ਼ਾਬਾਦ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਕਈ ਅਹੁਦਿਆਂ ਤੋਂ ਫਾਰਗ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਆਪਣੀ ਜਾਤੀ ਜਾਗੀਰ ਸੈਫ਼ਾਬਾਦ ਵਿਖੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਪਿਆ। ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੇ 1688 ਈ. ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਿਲ੍ਹਾਨੁਮਾ ਕੋਠੀ ਉਸਾਰੀ ਤੇ ਨਾਲ ਮਸਜਿਦ ਵੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਮਆਸਿਰਿ ਆਲਮਗੀਰੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਾਨ ’ਤੇ ਸਾਰੇ ਘਰ ਇੱਕ ਕੋਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਨਵਾਬ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁਜ਼ਾਰੇ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੱਤਰਵਿਆਂ ਤਕ ਨਵਾਬ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜ ਇੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਰਹੇ। ਘੜਾਮ ਦੇ ਪੀਰ ਭੀਖਣ ਸਾਹ ਦਾ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਨਵਾਬ ਦਾ ਸਬੰਧ ਸਮਕਾਲੀ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨਾਲ ਹੋ ਗਿਆ। ਜਦੋਂ ਵੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਇਸ ਪਾਸੇ ਆਉਂਦੇ ਤਾਂ ਨਵਾਬ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਕੋਲ ਹੀ ਠਹਿਰਦੇ ਸਨ।
ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਨੂੰ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਹ ਜਗ੍ਹਾ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡੀ ਕਰਨ ਦਾ ਬਚਨ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਾਣ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਨਵਾਬ ਨੇ ਕਈ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਲੰਗਰ ਲਈ ਭਾਂਡੇ, ਤੰਬੂ, ਭਾਰ ਬਰਦਾਰੀ ਲਈ ਸੂਤਰ ਦਿੱਤੇ, ਵਧੀਆ ਘੋੜਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਗੁਜਰੀ ਦੀ ਸਵਾਰੀ ਲਈ ਰਥ ਦਿੱਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ ਦੁਬਾਰਾ ਆਉਣ ਦਾ ਵਾਅਦਾ ਕਰ ਕੇ ਲੰਗ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਚਲੇ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਵੱਲੋਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਪੰਡਤਾਂ ਦੇ ਜਬਰੀ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਇਸ ’ਤੇ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਜਾਰੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਜੋ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰਵਾਏਗਾ, ਉਸ ਨੂੰ 1000 ਰੁਪਏ ਇਨਾਮ ਮਿਲੇਗਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਦਿੱਲੀ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰੀ ਦੇਣ ਸਮੇਂ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਕੋਲ ਫਿਰ 3 ਮਹੀਨੇ 9 ਦਿਨ ਠਹਿਰੇ। ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲੇ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ’ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪੱਕਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਇੱਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਂ ਠਹਿਰੇ।
ਅਠਾਰ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸੱਠਵਿਆਂ ਪਿੱਛੋਂ ਪਟਿਆਲਾ ਰਿਆਸਤ ’ਤੇ ਸਿੱਖ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਹੋ ਗਿਆ। ਬਾਬਾ ਆਲਾ ਸਿੰਘ ਦੇ ਪੋਤਰੇ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਫ਼ੌਜ ਲੈ ਕੇ ਅਚਾਨਕ ਸੈਫ਼ਾਬਾਦ ਕਿਲ੍ਹਾਨੁਮਾ ਕੋਠੀ ਨੂੰ ਘੇਰਾ ਪਾ ਲਿਆ। ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਨੇ ਇਸ ਜਾਗੀਰ ਦੇ ਤਤਕਾਲੀ ਇੰਚਾਰਜ ਗੱੁਲ ਖ਼ਾਨ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ। ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਦੀ ਔਲਾਦ ਸੌਦੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਈ ਜਿਸ ਤਹਿਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਰਸੂਲਪੁਰ ਦਾ ਪਿੰਡ ਜਾਗੀਰ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ। ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਨੇੜਲੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪੁਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਉਹ ਨਵਾਬ ਦੇ ਵੰਸ਼ਜਾਂ ਦੀ ਜਾਗੀਰ ਸਨ।
ਪਟਿਆਲੇ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਲਈ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਸੀ। ਮਿਸਾਲ ਵਜੋਂ ਪੂਰਬ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਸਬਾ ਸਨੌਰ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਕਿਲ੍ਹੇਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ, ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਘੜਾਮ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ, ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਭਵਾਨੀਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ, ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਮਾਲੇਰਕੋਟਲਾ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਅਮਰਗੜ੍ਹ ਦਾ ਕਿਲ੍ਹਾ ਸੀ। ਸੈਫ਼ਾਬਾਦ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋਣ ਕਰ ਕੇ ਪਟਿਆਲਾ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਹਿੱਸਾ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ।
ਸੈਫ਼ਾਬਾਦ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ’ਤੇ ਬਣੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਈ। ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਨੇ ਬਣਵਾਇਆ, ਦੂਜਾ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਤੀਜਾ ਪੜਾਅ ਰਾਜਾ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਤਕਰੀਬਨ 8 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ 10 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਆਇਆ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਕੁੱਲ ਘੇਰਾ 6890 ਫੁੱਟ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਮੀਲ ਪੰਜ ਸੌ ਛੱਤੀ ਗਜ਼ ਅਤੇ ਦੋ ਫੁੱਟ ਹੈ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਫ਼ਸੀਲ (ਦੀਵਾਰ) ਤਕਰੀਬਨ 60 ਫੁੱਟ ਚੌੜੀ ਹੈ। ਅਜਿਹੀ ਦੀਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਪਾਸਾ ਸੈਫ਼ੂਦੀਨ ਵੇਲੇ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਤੇ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਦੀਵਾਰ ਨੂੰੂ ਹੋਰ ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ। ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਪਹਿਰੇਦਾਰਾਂ ਲਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਡਾਟਦਾਰ ਬਰਾਂਡੇ ਬਣੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਢਹਿ ਢੇਰੀ ਵੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ। ਵੱਡੀ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੇੜਲੇ ਖੂਹ ਤੋਂ ਹਰੇਕ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਦੀਵਾਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਆਲ਼ੇ-ਦੁਆਲੇ 14 ਉੱਚੇ ਬੁਰਜ ਉਸਾਰੇ ਗਏ, ਬੰਦੂਕਾਂ ਅਤੇ ਤੋਪਾਂ ਦੇ ਫਾਇਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਘੋਰੇ ਬਣਾਏ ਗਏ, ਮਘੋਰਿਆਂ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਡਾਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਏ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬੁਰਜ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਲੱਕੜ ਦੇ ਹਨ। ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਡੀ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਉੱਚੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲਈ ਦੋ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ। ਦੋ-ਦੋ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਨੂੰ ਧੋਖਾ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ। ਰਾਜਾ ਕਰਮ ਸਿੰਘ ਨੇ ਵੀ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ।
ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਵੇਲੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ ਅਧੀਨ 30 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ। ਰੁਪਏ ਨਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਕੇ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਿੱਥੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਏ ਬਾਰੂਦੀ ਜ਼ਖੀਰੇ ਫਟ ਜਾਣ ਕਰ ਕੇ ਮੁਗ਼ਲ ਫ਼ੌਜ ਦੇ 300 ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਤਾਂ ਹਮਲੇ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰ ਰਹੇ ਅਬਦੁਲ ਅਹਿਦ ਖਾਂ ਨੇ ਕਿਲ੍ਹਾ ਮੁਬਾਰਕ ’ਤੇ ਵੀ ਕਬਜ਼ਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਪਰ ਉਹ ਨਕਾਮ ਰਿਹਾ। ਫਰਵਰੀ 1781 ਵਿੱਚ ਰਾਜਾ ਅਮਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਗੱਦੀ ’ਤੇ ਛੇ ਸਾਲ ਦਾ ਰਾਜਕੁਮਾਰ, ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਬੈਠਿਆ। ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਅੰਦਰੂਨੀ ਬਗ਼ਾਵਤਾਂ ਹੋਈਆਂ ਤੇ ਬਾਹਰੀ ਹਮਲੇ ਹੋਏ। ਸੰਨ 1790 ਵਿੱਚ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਰਾਣਾ ਖ਼ਾਨ ਦਾਦਾ ਜੀ ਤੇ ਅਲੀ ਬਹਾਦਰ ਪੇਸ਼ਵਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿੱਚ ਭਿਆਨਕ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ। ਪਟਿਆਲਾ ਦੇ ਦੀਵਾਨ ਨਾਨੂੰ ਮੱਲ ਦੀ ਅੰਦਰਗਤੀ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਸੀ। ਰਾਜਾ ਸਾਹਿਬ ਸਿੰਘ ਦੀ ਭੂਆ ਬੀਬੀ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ (ਸਾਹਿਬ ਕੌਰ) ਦੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਖ਼ਿਲਾਫ਼ ਡੱਟ ਕੇ ਲੜਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਵੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਦੀਵਾਨ ਨਨੂੰ ਮੱਲ ਦੀ ਮਿਲੀਭੁਗਤ ਕਾਰਨ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ’ਤੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਦਾ ਕਬਜ਼ਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਬੀਬੀ ਰਾਜਿੰਦਰ ਕੌਰ ਨੇ ਮਰਹੱਟਾ ਹਾਕਮ ਸਿੰਧੀਆ ਨਾਲ ਮਥੁਰਾ ਜਾ ਕੇ ਗੱਲਬਾਤ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਜਾ ਕੇ ਮਰਹੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕਢਾਇਆ।
ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਕਿਲ੍ਹੇ ਅੰਦਰ ਬਣੇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਬਹਾਦਰਗੜ੍ਹ ਸਾਹਿਬ ਸਾਫ਼ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਸੰਗਤ ਦੀ ਮੰਗ ਹੈ ਕਿ ਅੰਦਰਲੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨੂੰ ਰਾਜਪੁਰਾ ਸੜਕ ਵੱਲ ਮਿਲਾਉਣ ਲਈ ਲਾਂਘਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ। ਹੁਣ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਵਿਖੇ ਕਮਾਂਡੋ ਟਰੇਨਿੰਗ ਸੈਂਟਰ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ। ਅੰਦਰ ਬਣਿਆ ਇਤਿਹਾਸਕ ਖੂਹ ਵੀ ਕੂੜੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਰਿਹਾਇਸ਼ ਲਈ ਅੰਦਰ ਬਣੇ ਪੁਰਾਤਨ ਕਮਰੇ ਢਹਿ ਰਹੇ ਹਨ, ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਮਾੜੀ ਹੈ। ਮਸਜਿਦ ਨੂੰ ਲੋਕ ਦੇਖਣ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਕਿਲ੍ਹੇ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਖਾਈ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ’ਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਕਬਜ਼ੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ, ਤੀਜਾ ਕੁ ਹਿੱਸਾ ਰਹਿੰਦੀ ਖਾਈ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਇਸ ਕਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੈਰ ਸਪਾਟੇ ਲਈ ਵਿਕਸਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।